کد مطلب:211022 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:124
مؤلفات امام جعفر صادق
از مزایای مكتب جعفری این است كه حضرت صادق علیه السلام شخصا تألیفاتی داشت و تصنیفاتی تدوین و تنظیم فرمود و علومی را كه از مكتب شدید القوی به دست آورده بود به شاگردانش آموخت و به جا گذاشت این تالیفات در موضوعات كلام - توحید - اصول دین - فقه - اصول فقه - طب - احتجاج - حكم - مواعظ - آداب و غیر ذلك بود كه چنانچه در مقدمه جلد اول
[ صفحه 124]
گفتیم استقصا و احصاء آن غیر مقدور است و آنچه اهل تتبع و تحقیق بیان كرده اند و ما را بدان اطلاعی است بدین شرح است:
1- رساله و نامه ای كه به سوی نجاشی و به اهواز فرستاده معروف به رساله عبدالله بن نجاشی است و نجاشی صاحب رجال می نویسد غیر از این رساله تصنیفی از امام صادق علیه السلام ندیده ام و شاید تا زمان نجاشی كه قریب العهد بوده هنوز تصنیفات آن حضرت جمع و تألیف نشده بود.
2- رساله ای كه خصال در صدوق نقل می كند و سندش با عمش می رسد كه از جعفر بن محمد علیه السلام نقل شده است در این رساله شرایع دین از وضوء و غسل و نماز و زكوة و حیض و صیام - حج - جهاد - نكاح - طلاق احكام صلوة بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و دوستی اولیاء خدا و نیكوئی در حق آنها و برائت و بیزاری از دشمنان آنها و نیكوئی به والدین و حكم متعتین - احكام اولاد افعال عباد و جبر - تفویض - حكم اطفال - عصمت انبیاء و ائمه و خلق قرآن و وجوب امر به معروف و نهی از منكر - معنی ایمان و عذاب قبر - بعث و تكبیر - عیدین - احكام نفساء - اطعمه - اشربه - صید و ذباحه و كبائر و غیر ذلك از احكام فقه است كه انواع و اقسام و حدود هر یك را با موضوع و مصادیق بیان فرموده است.
3- كتاب مسمی بتوحید مفضل است كه در آن رد دهریین و طبیعیین و اثبات صانع حكیم را بیان فرموده و مكرر چاپ شده است كه در جلد اول متن و ترجمه را به قدر فهم خود نگاشتیم.
4- كتاب اهلیلجه است كه آن هم به روایت مفضل بن عمر است و سید بن طاوس در كشف الحجة به فرزندش وصیت و تأكید نمود كه در سفر و حضر همراه داشته باشد و بخواند و نگارنده هم توصیه می كند كه این كتاب را در سفر و حضر همراه داشته باشید و بخوانید كه به همه علوم و معارف آشنا می گردید.
5- كتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه است كه منسوب به آن حضرت است این كتاب ضمیمه جامع الاخبار چاپ شده و علامه ی مجلسی در مقدمه بحار می گوید.
ان فیه بعض ما یریب اللبیب الماهر و اسلوبه لا یشبه سائر كلمات الائمه و آثارهم والله اعلم.
صاحب وسایل در آخر كتاب الهدایة الثالث می نویسد «مما ثبت عندنا انه غیر معتمد و لذا لم تنقل منه - كتاب مصباح الشریعة المنسوب الی الصادق علیه السلام فان سنده لم یثبت و فیه
[ صفحه 125]
اشیاء منكرة فی لفة للمتواتر.
صاحب ریاض العلماء در آنجا كه كتب مجهوله را نقل می كند مصباح الشریعه را در اخبار و مواعظ كتاب معروف متداول مجهول المؤلف معرفی می كند و خود می گوید از مؤلفات صوفیه است لكن سید بن طاوس در آنجا كه سفارش مطالعه حدیث اهلیلیجه را به پسرش در سفر می كند می نویسد كتاب مصباح الشریئه از حضرت صادق است و آن كتاب لطیف و شریف است سیر و سلوك الی الله را آموخته است.
كفعمی در مجموع غرائب می نویسد و من كتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه قال الصادق علیه السلام و از آن مطالبی نقل می كند و به لفظ قال الصادق علیه السلام روایت می نماید.
شهید ثانی (ره) در كشف الریبه و منیة المرید و مسكن الفواد و اسرار الصلوة جملاتی و اخباری از آن نقل می كند و نسبت به امام صادق علیه السلام می دهد و حتی در اواخر آن به جزم و حتم این كتاب را از امام صادق علیه السلام می داند.
سید حسین قزوینی در كتاب جامع الشرائع در مآخذ كتاب خود می نویسد و مصباح الشریعه منسوب الیه یعنی الصادق بشهادت شارح فاضل یعنی شهید ثانی سید بن طاوس و ملا محسن كاشانی در نسبت كتاب به امام صادق شك نداشتند و گویا تحقیق و تتبع آنها به اینجا رسیده بود كه این كتاب حتما از امام صادق است.
6- رساله اصحاب است كه كلینی در اول روضه كافی به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابی عبدالله علیه السلام روایت می كند كه این رساله را حضرت برای اصحابش املاء فرمود و امر كرد به هم درس دهند و بخوانند و تعلیم نمایند و مطالعه و تعهد كنند كه عمل نمایند و این رساله را در مساجد و خانه های خود نسخ فراوان بگذارند تا در دسترس همه قرار گیرد و هر وقت از نماز فارغ شدند آن را مطالعه كنند و بخوانند و مذاكره نمایند.
اسماعیل بن مخلد سراج می گوید این رساله را امام صادق علیه السلام به اصاحبش نوشت:
بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد فاسئلو الله ربكم العافیه آنگاه شروع به مطلب می كند و این رساله را ما بعدا نقل می كنیم به نام «رسالة من اصحاب الشیعة و اصحابه».
7- رساله ای برای اصحاب رای و قیاس نوشته كه آنها را از عمل زشت و خطای فاحش خود ممنوع فرموده.
8- رساله ای در غنائم و وجوب خمس املاء فرموده كه در فصل عما تحف العقول نقل شده است.
[ صفحه 126]
9- وصیتی است كه برای عبدالله بن جندب نگاشت.
10- وصیتی است كه برای ابی جعفر محمد بن النعمان الاحول نگاشت.
11- نثر الدرر كتابی است كه بعض شیعه نقل كرده اند و كلمات قصار آن حضرت است.
12- كتابی است در وصف محبت اهل بیت - توحید - ایمان - اسلام - كفر - فسق.
13- رساله ای در طرق مختلف معیشت بندگان است و آن پاسخ مسائلی است كه اصحاب نموده اند كه راه كسب چند است و وجوه نفقات كدام است.
14- رساله احتجاج با صوفیه است كه آنها نهی از طلب رزق می كردند و امام علیه السلام فرمود اگر چه رزق مقسوم است باید به سعی و عمل به دست آورد.
15- كتابی در آفرینش انسان و تركیب این معجون آسمانی است كه به چه صنعتی و چه قدرتی مافوق تصور بشر آفریده شده است.
16- حكمة القصیره یا كلمات قصار است كه در تحف العقول از آن به نام حكم و آداب نقل كرده است و این هم یكنوع از تألیف و تصنیف است كه املا می كنند و دیگری انشاء می نماید و می نویسد و بسیاری از روات و محدثین نقل كرده اند.
17- رساله ای كه نجاشی نسخه آن را در ترجمه محمد بن میمون زعفرانی نقل كرده می نویسد این روای عامی است ولی یك نسخه از امام صادق علیه السلام روایت كرده است.
18- رساله ای كه فضیل بن عیاض روایت كرده كه آن را هم نجاشی نقل نموده می نویسد این راوی بصری و ثقه و عامی است كه روایتی از ابی عبدالله الصادق علیه السلام نقل نموده.
19- نسخه ای است كه عبدالله بن ابی اویس بن مالك بن ابی عامر اصبحی حلیف بنی تمیم بن مرة از آن حضرت نقل كرده و نجاشی می نویسد له نسخة عن جعفر بن محمد علیهماالسلام
20- رساله ای است كه سفیان بن عیینة بن ابی عمران هلالی به نقل نجاشی نقل كرده و نوشته نسخة عن جعفر بن محمد علیه السلام.
21- نسخه ایست كه ابراهیم بن رجاء شیبانی به نقل نجاشی نقل كرده و نوشته له عن جعفر بن محمد علیهماالسلام نسخة
22- كتاب یرویه جعفر بن بشیر بجلی كه شیخ در فهرست می نویسد كتابی است منسوب به جعفر بن محمد به روایت علی بن موسی الرضا علیه السلام.
23- كتاب رسائلی است كه جابر بن حیان كوفی نقل كرده و یافعی در مرآت الجنان
[ صفحه 127]
نقل نموده له كلام تفیس فی علوم التوحید و غیرها و این جابر بن حیان همان شاگرد امام صادق است كه هزار ورق متضمن پانصد رساله از تعلیمات امام صادق نوشت.
در رجال شیعه اسمی از جابر نیست و بزرگان مانند شیخ طوسی و نجاشی كه قریب العهد بوده اند چیزی نقل نكرده اند ولی ابن ندیم در الفهرست می نویسد قالب الشیعه ان جابر بن حیان من كبارهم واحد الابواب فیهم و ما علت تردید را بعدا معلوم می كنیم.
24 - رساله تقسیم رؤیا و خواب است كه در كشف الظنون منتسب به امام صادق علیه السلام نموده
[ صفحه 124]
گفتیم استقصا و احصاء آن غیر مقدور است و آنچه اهل تتبع و تحقیق بیان كرده اند و ما را بدان اطلاعی است بدین شرح است:
1- رساله و نامه ای كه به سوی نجاشی و به اهواز فرستاده معروف به رساله عبدالله بن نجاشی است و نجاشی صاحب رجال می نویسد غیر از این رساله تصنیفی از امام صادق علیه السلام ندیده ام و شاید تا زمان نجاشی كه قریب العهد بوده هنوز تصنیفات آن حضرت جمع و تألیف نشده بود.
2- رساله ای كه خصال در صدوق نقل می كند و سندش با عمش می رسد كه از جعفر بن محمد علیه السلام نقل شده است در این رساله شرایع دین از وضوء و غسل و نماز و زكوة و حیض و صیام - حج - جهاد - نكاح - طلاق احكام صلوة بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و دوستی اولیاء خدا و نیكوئی در حق آنها و برائت و بیزاری از دشمنان آنها و نیكوئی به والدین و حكم متعتین - احكام اولاد افعال عباد و جبر - تفویض - حكم اطفال - عصمت انبیاء و ائمه و خلق قرآن و وجوب امر به معروف و نهی از منكر - معنی ایمان و عذاب قبر - بعث و تكبیر - عیدین - احكام نفساء - اطعمه - اشربه - صید و ذباحه و كبائر و غیر ذلك از احكام فقه است كه انواع و اقسام و حدود هر یك را با موضوع و مصادیق بیان فرموده است.
3- كتاب مسمی بتوحید مفضل است كه در آن رد دهریین و طبیعیین و اثبات صانع حكیم را بیان فرموده و مكرر چاپ شده است كه در جلد اول متن و ترجمه را به قدر فهم خود نگاشتیم.
4- كتاب اهلیلجه است كه آن هم به روایت مفضل بن عمر است و سید بن طاوس در كشف الحجة به فرزندش وصیت و تأكید نمود كه در سفر و حضر همراه داشته باشد و بخواند و نگارنده هم توصیه می كند كه این كتاب را در سفر و حضر همراه داشته باشید و بخوانید كه به همه علوم و معارف آشنا می گردید.
5- كتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه است كه منسوب به آن حضرت است این كتاب ضمیمه جامع الاخبار چاپ شده و علامه ی مجلسی در مقدمه بحار می گوید.
ان فیه بعض ما یریب اللبیب الماهر و اسلوبه لا یشبه سائر كلمات الائمه و آثارهم والله اعلم.
صاحب وسایل در آخر كتاب الهدایة الثالث می نویسد «مما ثبت عندنا انه غیر معتمد و لذا لم تنقل منه - كتاب مصباح الشریعة المنسوب الی الصادق علیه السلام فان سنده لم یثبت و فیه
[ صفحه 125]
اشیاء منكرة فی لفة للمتواتر.
صاحب ریاض العلماء در آنجا كه كتب مجهوله را نقل می كند مصباح الشریعه را در اخبار و مواعظ كتاب معروف متداول مجهول المؤلف معرفی می كند و خود می گوید از مؤلفات صوفیه است لكن سید بن طاوس در آنجا كه سفارش مطالعه حدیث اهلیلیجه را به پسرش در سفر می كند می نویسد كتاب مصباح الشریئه از حضرت صادق است و آن كتاب لطیف و شریف است سیر و سلوك الی الله را آموخته است.
كفعمی در مجموع غرائب می نویسد و من كتاب مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه قال الصادق علیه السلام و از آن مطالبی نقل می كند و به لفظ قال الصادق علیه السلام روایت می نماید.
شهید ثانی (ره) در كشف الریبه و منیة المرید و مسكن الفواد و اسرار الصلوة جملاتی و اخباری از آن نقل می كند و نسبت به امام صادق علیه السلام می دهد و حتی در اواخر آن به جزم و حتم این كتاب را از امام صادق علیه السلام می داند.
سید حسین قزوینی در كتاب جامع الشرائع در مآخذ كتاب خود می نویسد و مصباح الشریعه منسوب الیه یعنی الصادق بشهادت شارح فاضل یعنی شهید ثانی سید بن طاوس و ملا محسن كاشانی در نسبت كتاب به امام صادق شك نداشتند و گویا تحقیق و تتبع آنها به اینجا رسیده بود كه این كتاب حتما از امام صادق است.
6- رساله اصحاب است كه كلینی در اول روضه كافی به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابی عبدالله علیه السلام روایت می كند كه این رساله را حضرت برای اصحابش املاء فرمود و امر كرد به هم درس دهند و بخوانند و تعلیم نمایند و مطالعه و تعهد كنند كه عمل نمایند و این رساله را در مساجد و خانه های خود نسخ فراوان بگذارند تا در دسترس همه قرار گیرد و هر وقت از نماز فارغ شدند آن را مطالعه كنند و بخوانند و مذاكره نمایند.
اسماعیل بن مخلد سراج می گوید این رساله را امام صادق علیه السلام به اصاحبش نوشت:
بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد فاسئلو الله ربكم العافیه آنگاه شروع به مطلب می كند و این رساله را ما بعدا نقل می كنیم به نام «رسالة من اصحاب الشیعة و اصحابه».
7- رساله ای برای اصحاب رای و قیاس نوشته كه آنها را از عمل زشت و خطای فاحش خود ممنوع فرموده.
8- رساله ای در غنائم و وجوب خمس املاء فرموده كه در فصل عما تحف العقول نقل شده است.
[ صفحه 126]
9- وصیتی است كه برای عبدالله بن جندب نگاشت.
10- وصیتی است كه برای ابی جعفر محمد بن النعمان الاحول نگاشت.
11- نثر الدرر كتابی است كه بعض شیعه نقل كرده اند و كلمات قصار آن حضرت است.
12- كتابی است در وصف محبت اهل بیت - توحید - ایمان - اسلام - كفر - فسق.
13- رساله ای در طرق مختلف معیشت بندگان است و آن پاسخ مسائلی است كه اصحاب نموده اند كه راه كسب چند است و وجوه نفقات كدام است.
14- رساله احتجاج با صوفیه است كه آنها نهی از طلب رزق می كردند و امام علیه السلام فرمود اگر چه رزق مقسوم است باید به سعی و عمل به دست آورد.
15- كتابی در آفرینش انسان و تركیب این معجون آسمانی است كه به چه صنعتی و چه قدرتی مافوق تصور بشر آفریده شده است.
16- حكمة القصیره یا كلمات قصار است كه در تحف العقول از آن به نام حكم و آداب نقل كرده است و این هم یكنوع از تألیف و تصنیف است كه املا می كنند و دیگری انشاء می نماید و می نویسد و بسیاری از روات و محدثین نقل كرده اند.
17- رساله ای كه نجاشی نسخه آن را در ترجمه محمد بن میمون زعفرانی نقل كرده می نویسد این روای عامی است ولی یك نسخه از امام صادق علیه السلام روایت كرده است.
18- رساله ای كه فضیل بن عیاض روایت كرده كه آن را هم نجاشی نقل نموده می نویسد این راوی بصری و ثقه و عامی است كه روایتی از ابی عبدالله الصادق علیه السلام نقل نموده.
19- نسخه ای است كه عبدالله بن ابی اویس بن مالك بن ابی عامر اصبحی حلیف بنی تمیم بن مرة از آن حضرت نقل كرده و نجاشی می نویسد له نسخة عن جعفر بن محمد علیهماالسلام
20- رساله ای است كه سفیان بن عیینة بن ابی عمران هلالی به نقل نجاشی نقل كرده و نوشته نسخة عن جعفر بن محمد علیه السلام.
21- نسخه ایست كه ابراهیم بن رجاء شیبانی به نقل نجاشی نقل كرده و نوشته له عن جعفر بن محمد علیهماالسلام نسخة
22- كتاب یرویه جعفر بن بشیر بجلی كه شیخ در فهرست می نویسد كتابی است منسوب به جعفر بن محمد به روایت علی بن موسی الرضا علیه السلام.
23- كتاب رسائلی است كه جابر بن حیان كوفی نقل كرده و یافعی در مرآت الجنان
[ صفحه 127]
نقل نموده له كلام تفیس فی علوم التوحید و غیرها و این جابر بن حیان همان شاگرد امام صادق است كه هزار ورق متضمن پانصد رساله از تعلیمات امام صادق نوشت.
در رجال شیعه اسمی از جابر نیست و بزرگان مانند شیخ طوسی و نجاشی كه قریب العهد بوده اند چیزی نقل نكرده اند ولی ابن ندیم در الفهرست می نویسد قالب الشیعه ان جابر بن حیان من كبارهم واحد الابواب فیهم و ما علت تردید را بعدا معلوم می كنیم.
24 - رساله تقسیم رؤیا و خواب است كه در كشف الظنون منتسب به امام صادق علیه السلام نموده